Czas Wielkiego Postu trwa od Środy Popielcowej do Mszy Wieczerzy Pańskiej (czyli do Wielkiego Czwartku). Okres postu czterdziestodniowego jest w kościele bardzo starą tradycją - wspomina o nim już Atanazy z Aleksandrii w liście pasterskim z okazji Wielkanocy z 334 roku.
Wielki Post ma służyć przygotowaniu całej wspólnoty do przeżycia Świąt Wielkanocnych przez nawrócenie, gorliwe słuchanie Słowa Bożego i modlitwę. Kolekta pierwszej niedzieli Wielkiego Postu posługuje się wyrażeniem sacramentum quadragesimae – tajemnica czterdziestu dni. Odnosi się to do czterdziestoletniej wędrówki Izraelitów przez pustynię (opisanej w Starym Testamencie) i czterdziestodniowego pobytu Jezusa na pustyni (przedstawionego w Ewangeliach Nowego Testamentu), który był czasem przygotowania do śmierci i zmartwychwstania.
Dla chrześcijanina Wielki Post jest czasem przygotowania do świętowania zmartwychwstania. W Wielkim Poście nie chodził o jakieś jednorazowe ćwiczenie, czy umartwienie. Jest to czas coraz pełniejszego stawania się chrześcijaninem przez ukierunkowanie się na Chrystusa i zerwanie z grzechem oddzielającym od Boga. Na tym przede wszystkim polega pokuta, której celem jest metanoia – przemiana duchowa, w której procesie pierwszym działającym jest Bóg. ["Zrzuć swą troskę na Pana, a On cię podtrzyma; nie dopuści nigdy, by miał się zachwiać sprawiedliwy." Psalm 55, 23, z dzisiejszej liturgii]
Nawrócenie, jako fundamentalny wymiar Wielkiego Postu, zakłada pewne pomoce i weryfikację tego procesu. Teksty modlitw liturgicznych przypominają słynną triadę: post – jałmużna – modlitwa.
Post przyczynia się do naprawy wyrządzonych krzywd Bogu, ludziom i sobie, swojej ludzkiej godności. Jest on dowodem, że nawrócenie wielkopostne jest szczere. Dniem postu jest przede wszystkim Środa Popielcowa. Zwyczaj posypywania głów popiołem na znak żałoby i pokuty znany jest w wielu kulturach i tradycjach. W kościele katolickim popiół do posypywania głów wiernych pochodzi z palm pobłogosławionych w Niedzielę Palmową poprzedzającego roku. Zwyczaj ten zwraca uwagę na ludzką przemijalność i wskazuje na czynienie pokuty jako środka do zaskarbienia sobie nieprzemijających wartości.
Z postem łączy się jałmużna, która „temperuje wybujały egoizm” i pomaga rozwijać się cnocie miłości bliźniego.
Modlitwa natomiast, szczególnie ta otwarta na słuchanie Słowa Bożego, pozwala człowiekowi zrozumieć zamysł Boga w stosunku do niego samego jak i dla całego świata.
Ciekawa jest w tym względzie dzisiejsza Ewangelia [Mt 6, 1-6. 16-18]
Jezus powiedział do swoich uczniów: "Strzeżcie się, żebyście uczynków pobożnych nie wykonywali przed ludźmi po to, aby was widzieli; inaczej nie będziecie mieli nagrody u Ojca waszego, który jest w niebie.
Kiedy więc dajesz jałmużnę, nie trąb przed sobą, jak obłudnicy czynią w synagogach i na ulicach, aby ich ludzie chwalili. Zaprawdę powiadam wam: ci otrzymali już swoją nagrodę. Kiedy zaś ty dajesz jałmużnę, niech nie wie lewa twoja ręka, co czyni prawa, aby twoja jałmużna pozostała w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie.
Gdy się modlicie, nie bądźcie jak obłudnicy. Oni lubią w synagogach i na rogach ulic wystawać i modlić się, żeby się ludziom pokazać. Zaprawdę powiadam wam: otrzymali już swoją nagrodę. Ty zaś gdy chcesz się modlić, wejdź do swej izdebki, zamknij drzwi i módl się do Ojca twego, który jest w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie.
Kiedy pościcie, nie bądźcie posępni jak obłudnicy. Przybierają oni wygląd ponury, aby pokazać ludziom, że poszczą. Zaprawdę powiadam wam: już odebrali swoją nagrodę. Ty zaś gdy pościsz, namaść sobie głowę i umyj twarz, aby nie ludziom pokazać, że pościsz, ale Ojcu twemu, który jest w ukryciu. A Ojciec twój, który widzi w ukryciu, odda tobie".
Okres Wielkiego Postu jest więc czasem wiosny, czasem odnowy i wzrostu życia w Duchu Świętym. Odnowa ta sięga szczytu podczas Wielkiej Nocy Zmartwychwstania. Jest to „czas błogosławiony”, w którym uświadamiamy sobie na nowo, dokąd pielgrzymujemy i że ostatecznym naszym celem jest Bóg.
Do nabożeństw zalecanych przez Stolicę Apostolską należy Droga krzyżowa. Upowszechnienie i popularność nabożeństwo to zawdzięcza dwom rodzinom zakonnym: franciszkanom i dominikanom. Wypłynęło ono z pragnienia utrwalenia i przeżycia najbardziej dramatycznych faktów z życia Chrystusa, jako przedłużenia dramatu Bożej miłości w ludzkiej egzystencji.
Innym nabożeństwem związanym z tym okresem są Gorzkie Żale. Ich powstanie zawdzięczamy Księżom Misjonarzom, którzy je pierwsi zaprowadzili w kościele Św. Krzyża w Warszawie. Stąd rozeszło się w krótkim czasie po całej Polsce.
Źródłem wielu powyższych informacji jest strona internetowa Gdańskiego Seminarium Duchownego.
